Co to są odszkodowania stalinowskie?

powrót do pozostałych wpisów

data publikacji: 16 października 2025

Odszkodowania stalinowskie to forma zadośćuczynienia i rekompensaty należnej osobom, które padły ofiarą represji komunistycznych w Polsce w latach 1944–1989. Ich podstawą prawną jest ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. 1991 nr 34 poz. 149), znana jako ustawa lutowa.

Ustawa ta przywraca honor osobom skazanym, więzionym, internowanym lub represjonowanym z powodów politycznych, a także pozwala im lub ich rodzinom dochodzić odszkodowania od Skarbu Państwa.

Podstawy prawne odszkodowań stalinowskich

Zgodnie z art. 1 ustawy lutowej, nieważne są orzeczenia wydane w latach 1944–1989 przez polskie organy ścigania, sądy lub organy pozasądowe, jeśli dotyczyły osób działających na rzecz niepodległości Polski, a także tych, którzy sprzeciwiali się kolektywizacji wsi i przymusowym dostawom.

W praktyce oznacza to, że:

• wyroki śmierci, więzienia, zesłania czy konfiskaty majątku wydane z powodów politycznych – zostają anulowane,
• represjonowani lub ich rodziny mogą ubiegać się o odszkodowanie za straty materialne i zadośćuczynienie za krzywdę moralną (art. 8 ustawy).

Kto może ubiegać się o odszkodowanie?

Prawo do odszkodowania przysługuje:

• osobom, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia,
• internowanym w stanie wojennym (1981 r.),
• osobom represjonowanym przez sowieckie organy ścigania w latach 1944–1956 na terytorium Polski lub ziemiach w granicach Traktatu Ryskiego (art. 8 ust. 2a),
• dzieciom kobiet więzionych z powodów politycznych – jeśli przebywały z matką w więzieniu lub matka była osadzona w ciąży (art. 8b),
• osobom powołanym przymusowo do służby wojskowej za działalność niepodległościową w latach 1982–1983 (art. 8a),
• a także rodzinom zmarłych represjonowanych – małżonkom, dzieciom i rodzicom.

Czego dotyczy odszkodowanie i zadośćuczynienie

Ustawa lutowa przewiduje dwa zasadnicze świadczenia:

1. Odszkodowanie – za straty materialne, np. utracony majątek, przepadek mienia, utracone zarobki czy zniszczony dorobek życia.
2. Zadośćuczynienie – za krzywdy moralne i cierpienia, które wynikły z bezprawnego pozbawienia wolności, tortur, poniżenia, internowania lub innych form represji.

Warto zaznaczyć, że roszczenia te nie ulegają przedawnieniu (art. 11 ust. 1 ustawy). Oznacza to, że potomkowie ofiar wciąż mogą dochodzić sprawiedliwości.

Jakie represje obejmuje ustawa lutowa

Ustawa obejmuje szerokie spektrum działań władz komunistycznych wymierzonych w ludzi walczących o wolność Polski. Do represji, za które przysługuje odszkodowanie stalinowskie, należą m.in.:

• więzienie, areszt, śledztwo i tortury stosowane wobec działaczy AK, WiN, NSZ, organizacji młodzieżowych czy uczestników powstań antykomunistycznych,
• zesłania i deportacje w głąb ZSRR,
• internowania w stanie wojennym,
• fałszywe wyroki śmierci oraz egzekucje bez wyroku sądowego,
• przymusowa służba wojskowa jako forma represji za poglądy polityczne.

Znaczenie historyczne i moralne

Odszkodowania stalinowskie to nie tylko kwestia finansowa – to symboliczne przywrócenie godności i pamięci tym, którzy walczyli o wolną Polskę i zostali za to niesłusznie ukarani.

Ustawa lutowa stanowi wyraz moralnego obowiązku państwa polskiego wobec tych, którzy cierpieli z rąk aparatu komunistycznego. Dzięki niej tysiące rodzin mogło odzyskać dobre imię swoich bliskich, a często także fragment utraconego dziedzictwa.

Pomoc w uzyskaniu odszkodowania

W praktyce dochodzenie odszkodowania wymaga zgromadzenia odpowiednich dokumentów archiwalnych, potwierdzających represje oraz związek z działalnością niepodległościową. W tym procesie można skorzystać z profesjonalnej pomocy.

Za Wolność wspiera rodziny i osoby represjonowane w:

• uzyskaniu dokumentów z instytucji państwowych,
• przygotowaniu wniosku do sądu,
• reprezentacji przed sądem,
• rozliczeniu sprawy w formule success fee – czyli tylko w przypadku wygranej.

Podsumowanie

Odszkodowania stalinowskie to forma sprawiedliwości dziejowej. Ich celem jest zadośćuczynienie ofiarom terroru komunistycznego – żołnierzom podziemia, działaczom opozycji, ich rodzinom i wszystkim, którzy cierpieli za wolną Polskę.

Ustawa lutowa daje dziś możliwość przywrócenia godności i pamięci, a także realnego wynagrodzenia za poniesione krzywdy. To jedno z najważniejszych narzędzi, dzięki którym wolna Polska rozlicza się z niesprawiedliwością przeszłości.